ราชบัณฑิตยสถาน (อังกฤษ: Royal Institute of Thailand) เป็นส่วนราชการไทยประเภทกรม ซึ่งไม่สังกัดหน่วยงานใด ๆ ของรัฐ หากขึ้นตรงต่อการบังคับบัญชาของนายกรัฐมนตรี มีชื่อเสียงในด้านการจัดทำพจนานุกรมและการบัญญัติหลักเกณฑ์เกี่ยวกับการใช้ ภาษาไทย ทั้งนี้ ราชบัณฑิตยสถานมีหน้าที่ค้นคว้า บำรุงรักษา เผยแพร่ และพัฒนาวิทยาการทุกแขนงเพื่อประโยชน์สาธารณะ
อำนาจหน้าที่
ราช บัณฑิตยสถาน เป็นสถาบันหลักของเครือข่ายทางปัญญาแห่งชาติ และเป็นองค์การพัฒนาความรู้ที่สามารถเป็นแหล่งอ้างอิงทางวิชาการ โดยมีพันธกิจดังต่อไปนี้
- ค้นคว้า วิจัย และบำรุงสรรพวิชา แล้วนำผลงานที่ได้สร้างสรรค์ออกเผยแพร่ให้เป็นคุณประโยชน์ต่อประเทศชาติและประชาชน
- ติดต่อแลกเปลี่ยนความรู้ และประสานงานทางวิชาการกับองค์กรปราชญ์และสถาบันทางวิชาการอื่น ๆ ทั้งในและต่างประเทศ
- ให้ความเห็น คำแนะนำ และคำปรึกษาทางวิชาการแก่นายกรัฐมนตรีหรือคณะรัฐมนตรี
- ให้บริการทางวิชาการแก่ส่วนราชการ รัฐวิสาหกิจ หน่วยงานอิสระตามรัฐธรรมนูญ องค์การมหาชน หน่วยงานอื่นของรัฐ สถาบันการศึกษา หน่วยงานของเอกชนและประชาชน
- ดำเนินการเกี่ยวกับการจัดทำพจนานุกรม สารานุกรม อักขรานุกรม อนุกรมวิธาน การบัญญัติศัพท์วิชาการสาขาต่าง ๆ รวมทั้งการจัดทำพจนานุกรมศัพท์วิชาการภาษาต่างประเทศเป็นภาษาไทย และงานวิชาการอื่น ๆ
- กำหนดหลักเกณฑ์ต่าง ๆ เกี่ยวกับการใช้ภาษาไทย การอนุรักษ์ภาษาไทยมิให้เปลี่ยนไปในทางที่เสื่อม และการส่งเสริมภาษาไทยซึ่งเป็นเอกลักษณ์ของชาติให้ปรากฏเด่นชัดยิ่งขึ้น
- ปฏิบัติการอื่นตามที่กฎหมายกำหนดให้เป็นอำนาจหน้าที่ของราชบัณฑิตยสถาน
ราช บัณฑิตยสถานมีหน้าที่ในการค้นคว้า วิจัย และนำเสนอผลงานอันเป็นประโยชน์แก่ประเทศชาติ ทั้งให้คำแนะนำทางวิชาการแก่หน่วยงานราชการและประชาชน ทั้งนี้ยังมีหน้าที่สำคัญ คือ การจัดทำพจนานุกรม สารานุกรม อักขรานุกรม อนุกรมวิธานธรรมชาติวิทยา การบัญญัติศัพท์วิชาการ และงานวิชาการอื่น ๆ
รายพระนามและรายนามนายกราชบัณฑิตยสถาน
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร กรมพระยาดำรงราชานุภาพ (2469)
- ศาสตราจารย์พิเศษพระยาอนุมานราชธน (ยง เสฐียรโกเศศ) (2490– 2512 รักษาการ)
- พลตรี พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นนราธิปพงศ์ประพันธ์ (2512– 2516 รักษาการ และ 2516 -2518)
- ศาสตราจารย์สุกิจ นิมมานเหมินท์ (2518– 2519)
- ศาสตราจารย์เสริม วินิจฉัยกุล (2519– 2529)
- ศาสตราจารย์ พลโท พระยาศัลวิธานนิเทศ (แอบ รักตประจิต) (2529– 2532)
- ศาสตราจารย์ ดร. บุญพฤกษ์ จาฏามระ (2528– 2529 รักษาการ และ 2532 -2540)
- ศาสตราจารย์ ดร.ประยูร กาญจนดุล (2540– 2542)
- ศาสตราจารย์ ดร.ประเสริฐ ณ นคร (12 เมษายน 2542–11 เมษายน 2543)
- ศาสตราจารย์ ดร.นพ.อรรถสิทธิ์ เวชชาชีวะ (12 เมษายน 2544–11 เมษายน 2548)
- ศาสตราจารย์ ดร.ชัยอนันต์ สมุทรวณิช (12 เมษายน 2548–11 เมษายน 2552)
- ศาสตราจารย์พิเศษ ดร.ปัญญา บริสุทธิ์ (12 เมษายน 2552–11 เมษายน 2556)
- ศาสตราจารย์พิเศษ ดร.สันทัด โรจนสุนทร (12 เมษายน 2556–11 เมษายน 2558)